Szczerość zająca - Maria Czubaszek „Nienachalna z urody”

Pragniemy wyznań – prowokujemy je, oczekujemy, wysnuwamy pobłyskujące włókna z pajęczej sieci gestykulacji i mimiki, wybuchamy nimi w uniesieniu. Wyznania budują bliskość, pozwalają karmić się świadomością podobieństwa, unoszą się w amalgamacie zaufania i nadziei potwierdzenia siebie. Wata powszednich rozmów, zapychająca kwadrans spędzony w autobusie, płytki referat synoptyczny czy skandowanie narzekań zacierają drzemiącą w nas prawdę i skłaniają do poszukiwania rozumiejącego spojrzenia słuchacza, który przyjmie w siebie naszą opowieść.

Źródło strumienia myśli prawdziwych, choć niestety czasem budzących dezaprobatę, bije z potrzeby oczyszczenia, stanowiąc dziedzinę nośną dla literatury, która przyjmuje w swoje łożysko nurty autobiograficzne. Domniemana autentyczność opowieści jest o tyle nęcąca, że ludzka ciekawość nagle zyskuje szansę na lukullusową ucztę obnażanych sekretów postaci, które dotychczas kołowały w naszej wyobraźni jako ci wielkie, ale nieco koturnowe, odarte z pierwiastka człowieczej słabości. Pożywka naszych fascynacji ma kwaskowaty smak potencjalnie najczystszej wersji zdarzeń, nawet jeżeli zmąconej wtrętami subiektywizmu, który według mnie rozszerza spektrum obserwacji, pozwalając zmierzyć się z cudzą optyką i zbadać kontrapunkty czyjegoś życia.

Autobiografia to gatunek chętnie przeze mnie wybierany, a do jego niekwestionowanych walorów należy możliwość odśrodkowego poznania postaci. Dziś chciałabym Wam przybliżyć jedną z nich, będącą przedłużeniem monolitycznej osobowości Marii Czubaszek, a przyjemność kilkugodzinnego obcowania z damą satyry otrzymałam zupełnie przypadkowo, dzięki mojej Siostrze, której urodzinowym podarunkiem stała się niepozorna książka pt. „Nienachalna z urody”.

✩

Tytuł autobiograficznej wiązki wyznań, wspomnień i luźnych skojarzeń Marii Czubaszek uzmysłowił mi, że autorka była dla mnie głosem o niskim, zamszowym tembrze. Słuchając jej audycji wyobrażałam sobie twarz o zdecydowanej linii żuchwy, zdradzającej zaciętość i figlarność, rozświetloną oczyma barwy malachitu – równie niezdecydowanej, w swą butelkowej zieleń pochwytującą brunatne cienie. Dlatego też, odnosząc się do wciąż nawracających naigrywań autorki ze swojej aparycji nie mogę wyjść z osłupienia, skąd taka silna oscylacja wokół sfery cielesnej. Na przestrzeni lat jej fizjonomia stała się kuriozum na miarę znaku firmowego wraz z nieodłącznym papierosem i wydaje mi się, że wobec tego powinno się uznać ją raczej za natrętną, permanentnie odciskającą się w pamięci każdego, kto ją ujrzy. Jest to twarz kobiety – metryka, osobowość, płótno z odmalowanymi zawodami i radościami, których dysproporcja jawiłaby się niewyobrażalną, gdyby nie diogeniczna szpilka szczerości. Uroda, jak i wiedza – dojrzewają, kształtując naszą percepcję świata oraz identyfikację nas samych przez świat.

Osadzenie autobiografii w kontekście wyglądu jest zwyczajnym emblematem współczesności, w której istniejemy dla innych przez ciało – koniecznie kanonicznie piękne. Dodatkowo – wszelkie ingerencje w jego powab i dbanie o wizerunek koniecznie muszą być zatajane, ponieważ szczerość traktowana jest jako przewina, a kłamstwo nieodkryte nie istnieje, nawet jeżeli jest sekretem poliszynela.

✩

W pewnym momencie Czubaszek opowiada o swoich początkach z pokerem – kiedy to zwycięstwa zależały od stopnia jej całkowitego amatorstwa i widzę w tym wykładnię młodzieńczej odwagi, która szczęśliwie w osobie autorki nigdy nie stępiała, choć z czasem nabierała coraz smutniejszego, ciemniejszego  odcienia. Myślę, że warto uznać tę scenę za metaforę, rozwijaną w tomiku wyznań, jako gromadzenie goryczy i powolne pojmowanie bezsilności wobec płycizn ludzkiej mentalności. Maria Czubaszek nie zamierza walczyć z przykrościami, których doznała, nie usprawiedliwia się, co więcej – przyznaje często adwersarzom słuszność. Jednak pobrzmiewa w jej słowach żal do tych, którzy nadcinali jej pewność siebie ostrzem zjadliwej krytyki, definiując ją tylko przez twarz, nałóg, czy oskarżenia o szczerość.

Maria Czubaszek uprawia zupełnie nową, może nawet nieco turpistyczną kokieterię, nie tylko z czytelnikiem, ale z całym światem. Przyzwyczajeni do kobiecej narracji w tonie niekiedy czułostkowym, czasem narcystycznym, najczęściej subtelnym, natkniemy się tutaj na zdumiewający koloryt opowieści, będący rezultatem specyficznej, jakby z gruntu męskiej perspektywy – gdy uznamy rygorystyczny i prosty podział płci przeprowadzony przez nią, a oparty na podzielności uwagi i tempa mentalnego. Umysł autorki znamionuje przyrodzona mężczyznom analityczność i opanowanie, a także rzutkość. Według niej kobiece wahanie doprowadza do niepotrzebnych niedopowiedzeń, trwania w impasie i jedynie wzmaga niezdecydowanie, podczas gdy najistotniejsze jest właśnie działanie, bez skrupulatnej buchalterii emocjonalnej i materialnej oraz kreślenia nieziszczalnych scenariuszy.

Rozbawiły mnie nietypowe wyznania kobiecej próżności, w których Czubaszek opisuje swoje zamiłowanie do makijażu, pozwalającym się poczuć wyjątkowo i wskazanie własnej słabości w tej kwestii. Równocześnie ta jej próżność ma wymiar specyficzny, jeżeli spojrzeć na nią przez pryzmat nieustannej negacji własnego uroku, czy raczej silną, autoironiczną kpinę z własnego wyglądu.

✩

„Lubię głupoty. Zawsze powtarzam, że głupoty to moja specjalność.”

[Maria Czubaszek, „Nienachalna z urody”, s. 92]

Afirmacja samej siebie i niechęć do kompromisów sprawia, że autorka hołduje samotności rozumianej jako odosobnienie z wyboru, nacechowane pierwiastkiem kreatywnym, a jako takie stanowiące rękojmię swobody. Ucieczka poza zbiór społecznych konwenansów pozwala jej zachować autonomię, choć bynajmniej nie należy ona do osób, które pozwalałby sobie deptać indywidualność. Szczerość i brak przemilczeń są dominantą konfesyjnego zbioru, mieniącego się cierpkimi przytykami, rozkosznie absurdalnym humorem angielskiej proweniencji oraz sardonizmem braku złudzeń. Rytm kompozycji wyznacza nieśpieszne tętno przeczucia nieodległej śmierci, o której mówi z butą i bez żalu. Własne towarzystwo jest dla niej tym, które najbardziej sobie ceni, a w tej mizantropii ja sama upatruję nietuzinkowej formy egoizmu, w której nieskrępowanie jest katalizatorem asertywności i tolerancji, nasuwając zarazem skojarzenia z nieokiełznaniem samotnej stepowej wilczycy czy trafniej – zającem…

 ✩

„Chciałabym się urodzić jako sierotka Marysia.”

[Ibidem, s. 40]

Bo i właśnie zając zgodnie z księżycowym cyklem jest zwierzęciem, patronującym jej i Wojciechowi Karolakowi, a paralelę pomiędzy symboliką zwierzęcia a dziwnością własnych losów autorka przeprowadza, przystając na przymioty beztroskiego, niefrasobliwego, choć przecież lękliwego stworzenia. Wiosenna, pełna witalności lekkość zodiakalnego opiekuna i jego samotniczy tryb życia ewokuje niechęć Czubaszek do wszelkich narzuconych odgórnie relacji – czy to więzów rodzinnych, czy też supłów plątanych przez społeczny uzus.

Tak pokrewieństwo, jak i koneksje nie mają dla niej większej wartości, jeżeli nie opierają się na fundamencie szczerości i wzajemnego poszanowania. Jest więc dla niej oczywistym, że krępujące sieci zrzuca, bez zbędnych sentymentów, usprawiedliwień, całkowicie wolna od żalu i skrupułów.

 ✩

Wyznawczyni autentyczności w każdej sferze, wyczulona na hipokryzję, chętnie wyrzeka się relacji, które mogłyby ją kiełznać niewidzialnym jarzmem skrywanej antypatii czy po prostu jako zbytecznie, sztucznie podtrzymywane pustką irracjonalnej powinności. Tak stało się nawet w przypadku jej jedynej siostry, młodszej o 12 lat Ewy, z którą porozumienie z pewnością determinowała spora różnica wieku, później zaś nieczułość i wyjazd na Antypody.

Wydaje się, że tego rodzaju zdroworozsądkowo budowana sieć znajomości i staranność w dobieraniu przyjaciół oraz śmiech szczerości ciskany w twarz obłudnikom stanowi konsekwencję życia tylko w tym jednym określonym momencie. Nie jest to jednak apoteoza hedonizmu, lecz przemyślana, konsekwentnie prowadzona strategia wykorzystywania danej chwili, ocalająca przed patologicznym zbieractwem sentymentalizmu i rozpamiętywania oraz przytłaczającym myśleniem perspektywicznym. Zając żyje od skoku do skoku – podobnie i Maria Czubaszek – odrzuca wspomnienia, nie wznosi zakurzonych ołtarzyków dawnych ideałów, śmiało dokonuje amputacji mrzonek i zdezaktualizowanych przyjaźni, przekonana o bezwartościowości. Ta taktyka zamienia się w etos człowieka bezwzględnie posłusznego sobie samemu, odpornego na chwilowe namiętności.

 ✩ 

Maria Czubaszek podkreśla wagę tolerancji i nieskrępowania również w sferze matrymonialnej, wprowadzając czytelnika do swych domowych pieleszy, które stanowią arenę starcia pomiędzy jej pragmatycznym ascetyzmem, ograniczającym ilość dobytku do minimum oraz kolekcjonerstwo męża. Imponująca wyrozumiałość małżonków i więź, której stałość wynika z wzajemnej pielęgnacji poprzez bezgraniczne zaufanie, cierpliwość i brak ingerencji w sferę przyzwyczajeń, brak prób naginania partnera do swoich wyobrażeń. W scenach życia małżeńskiego obok ironii pobrzmiewają leciutkie ciepłe tony małżeńskiej dumy, bo może i dom artystów nie jest kotłownią uczuć, ale imponuje harmonią dwojga ludzi. Fuzja dystansu oraz rytmu powrotów stanowi doskonały impregnat ich wzorowej więzi, zadzierzgniętej w celu czysto praktycznym, a pozostałej na kolejne trzy dekady. Domowe pożycie ukazane z perspektywy Czubaszek jest rzeczywiście osobliwe – kolekcjoner w wiecznych podróżach i pragmatyczka uczulona na rutynę, wirtuozka parówek na kilka sposobów oraz twórczyni szarlotki w płynie.

 ✩

Miłość według Czubaszkowej to daleki od romantycznych westchnień i złudnego patosu model życia opartego na wierności, monolit, który nie przychodzi z czasem, lecz po prostu jest. Zakochanie definiuje jako naprzemienne odzyskiwanie i utratę kontaktu z rozumem, najtrafniej ujmując swoiste odium do sentymentów, choć oczywiście kilkakrotnie zdarzyło się jej unieść na fali „bezmyślności”, szybko jednak wracała do świata jawy. Przyznaje jednakże, że jedyne znaczące zauroczenia budziły w niej zwierzaki, być może jako istoty szczere i bezinteresowne.

 ✩

„Moje marzenie – mieszkać w hotelu”

[Ibidem, s. 35]

Pomimo podkreślanego braku korzeni, upodobniającego ją do algi morskiej autorka wskazuje swój silny związek z przestrzenią miejską. Tylko urbanistyczny pejzaż jest w stanie zapewnić jej bezpieczeństwo, a zachwyty nad naturą przekornie spycha do rozrywki, najlepiej telewizyjnej. Pragnąc luksusu wolnej pustej przestrzeni eksponuje swą niechęć do bibelotów i zajęć prozaicznych, co przybiera formę śmiałej fantazji, o której ja również niejednokrotnie lgnęłam myślami, a mianowicie zamieszkania w hotelu. Jest w tym pewien komfort, pozwalający na zerwanie z domowymi obowiązkami, ale i niebezpieczeństwo ciągłych zmian, jako przetasowań i swoistego nomadyzmu, który dotychczas uprawiał Wojciech Karolak.

 ✩

 „A poza tym wolę pisać, bo nie mam nic ciekawego do powiedzenia”

[Ibidem, s. 103]

Jednym z głównych tematów jest kwestia pisarstwa, rozumianego jako rzemiosło, zapewniające godziwy byt, dosyć kosztowny ze względu na nałóg palenia. Przewrotność słów autorki zakrawa na urokliwe zwodzenie czytelnika, a dama satyry sama twierdzi, że bogaty korpus jej tekstów powstał nie z natchnienia, lecz motywacji, która miała kształt dotykalny, pod postacią piętrzących się na biurku rachunków do zapłacenia. Przyziemność? Ośmieliłabym się rzec, że  raczej prawdziwość. O ile właśnie samo pisanie wyzute jest z boskiej iskry, o tyle rangę inspiracji zyskuje właśnie palenie, wpisując się tym samym w nurt podobieństw do wielu twórców.  Maria Czubaszek nie należy do artystów chlubiących się odniesionymi sukcesami. Skromnie twierdzi, że siłę jej utworów stanowi ich interpretacja przez żywe legendy, filtrowane i uszlachetnione wspaniałymi osobowościami scenicznymi.

 ✩

Autoironia jest instrumentem ekspresji nagromadzonych w autorce wątpliwości, gorzkich rozczarowań i wysokiej świadomości oraz olbrzymiej wiedzy o świecie, postrzeganym jako scena codziennej groteski. Krytyka poprzez śmiech chyba należy do tych najbardziej dotkliwych dla winowajców. Czubaszek nie obawia się żadnych konsekwencji swojej szczerości, a prawdomówność łączy się u niej z potrzebą „dosmucania się”. Śmierć jej nie przeraża, ponieważ jej oblicze jest tak samo drętwe, jak przeszłość i przyszłość – obie nie istniejące, wyzute z kontekstu. Prawda, roztacza przed czytelnikiem wspomnienia, ale są one przemieszane, rozsypane i zarazem w tym nieporządku widnieje wysoka świadomość autorki co do symultaniczności wszystkich oddziałujących na siebie wydarzeń.

Pomimo braku chronologii, kompozycja powieści jest koherentna i tym samym pozwala na zachowanie spójności autokreacji, z jaką zapoznaje nas autorka. Trzeba bowiem pamiętać, że bez względu na to, jak szczera jest Czubaszek, to jednak czytelnik spotyka jej projekcję, kobietę, którą chce nam pokazać. Jej słowa wciąż zachowują jędrność w uderzającej rzeczowości, dosadnością niejednokrotnie przytłaczają, ale równocześnie pozwalają na identyfikację z chropawym głosem rozsądku, odważającym się zwerbalizować myśli palące niezgodą na zastaną rzeczywistość.

Autor: Maria Czubaszek

Tytuł: “Nienachalna z urody”

Tytuł oryginału: 

Wydawnictwo: Prószyński i S-ka

Strony: 270

Ocena:4/7

 ✩

A jaki jest Wasz wizerunek Marii Czubaszek? U mnie lektura „Nienachlanej z urody” stała się splotem potakiwań aprobaty i śmiechu rozbawienia, ale również zadumy nad ceną błyskotliwości i bezkompromisowości. Czy Maria Czubaszek jest dla Was głosem, czy twarzą? Czy tak, jak ona z prostactwa medium próbujecie wysnuć pomyślne wiadomości? Wyznania scenarzystki uwyraźniły wspomnienie jej twarzy, a głos stał się miększy – skłaniając do odwagi, choć asertywność to niebywale trudna sztuka… 

Z całym bukietem mlecznobiałych hiacyntów

Karpacka Biel